Γράφει ο π.Μάρκος Γ. Φώσκολος
Για τους Καθολικούς της Τήνου η “Καλή Βραδιά” ήταν εκείνη της παραμονής των Χριστουγέννων. Στην κυριολεξία πραγματική ΑΓΙΑ ΝΥΧΤΑ.
Για να τη νιώσει κάποιος, πρέπει να γυρίσει πίσω, 70 και 80 χρόνια πίσω. Όταν το κάθε χωριό και η κάθε ενορία ήταν μια οικογένεια. Εκείνη τη βραδιά δεν γίνονταν εξαιρέσεις από τους κανόνες. Ούτε εξαιρέσεις από άτομα, ούτε από οικογένειες. Την Καλή Βραδιά έπρεπε να τη ζήσει η κάθε οικογένεια μαζί, χωρίς απουσίες και με πιστότητα στο χριστουγεννιάτικο πρωτόκολλο, καθορισμένο από την πίστη και την αδελφοσύνη από αιώνες πριν.
Την περιγραφή της θα τη δανειστούμε από τον αείμνηστο π. Ρόκκο Ψάλτη, που την έζησε ένα αιώνα νωρίτερα και την περιέγραψε πριν από 40 χρόνια πάνω-κάτω.
Διαβάστε την με προσοχή, γυρίζοντας τα φύλλα του ημερολογίου πίσω, πολύ πίσω, αιώνες πίσω….
ΚΑΛΑ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ.
π. Μάρκος
Τα σπίτια στα χωριά της Τήνου είναι χτισμένα το ένα δίπλα στο άλλο. Οι μεσοτοιχίες είναι κάτι το συνηθισμένο. Από τη μια αυλή περνάς στην άλλη και από το ένα «δώμα» στο άλλο. Έτσι είναι πολύ εύκολο να βρεθούν συχνά συναθροισμένοι συγγενείς και γείτονες μέσα σε λίγα λεπτά της ώρας.
Κατά τις ατέλειωτες νύχτες του χειμώνα οι χωρικοί «σπερνοκαθάριζαν» πότε στο ένα σπίτι, πότε στο άλλο, με τη σειρά. Εκεί σχολίαζαν τα διάφορα γεγονότα, τοπικά και διεθνή, έπαιζαν «κοντσίνα» ή «σκαμπίλι», έτρωγαν ξερά σύκα με «χύμα» μυζήθρα ή έπιναν ζεστή φασκομηλιά.
Όλες οι οικογενειακές εκδηλώσεις στα χωριά ήταν ωραίες. Ξεχώριζαν εκείνες οι βραδινές συγκεντρώσεις που τις έλεγαν «βεγγέρες», «σπερνοκαθησιές» ή «νυχτέρια». Καμιά όμως δεν μπορεί να συγκριθεί σε ομορφιά και χριστιανικό περιεχόμενο με την «Καλή Βραδιά».
«Καλή Βραδιά» ονόμαζαν οι Καθολικοί της Τήνου τη νύχτα των Χριστουγέννων. Την αγαπούσαν περισσότερο από κάθε άλλη νύχτα του χειμώνα και την προετοίμαζαν με ιδιαίτερη φροντίδα. Είναι η νύχτα της αναμονής του Σωτήρα μας. Γι’ αυτό και έψελναν με λαχτάρα τον ύμνο που από αιώνες τώρα συνεχίζουν να τραγουδούν στα χωριά μας μ’ ένα σκοπό γεμάτο από νοσταλγία και κατάνυξη. Ο ύμνος αυτός, εμπνευσμένος από την Αγία Γραφή, ψέλνεται και σήμερα ακόμη κατά το Εννιάμερο των Χριστουγέννων στους ιερούς ναούς και δίνει τον τόνο, το χρώμα θα λέγαμε, αυτής της περιόδου, γι’ αυτό τον παραθέτουμε ολόκληρο:
Έλα, έλα ελπίς αιώνων, + αγάπη μας γλυκεία,
του κόσμου η επιθυμία, + του σκότους ο φωστήρ!
Ω ουρανοί και βρέξατε, + ω γη και φύτρωσέ μας,
τον Δίκαιο δώσατέ μας, + έλα, έλα ω Σωτήρ!
Εσένα καρτερούμε, + Θεέ μας την ημέρα,
εσένα την εσπέρα, + εθνών απαντοχή!
Τα δάκρυά μας δέξου, + τα σύννεφα ας περάσει,
στο θρόνο σου ας φτάσει, + του κόσμου η προσευχή.
Στείλε Θεέ μας, στείλε, + το Βρέφος σου το θείο,
πανάμωμο Αρνίο, + γλυκύν Εμμανουήλ!
Ιεσσαί της ρίζας τ’ άνθος, + Ιακώβ θα λάμψει τ’ άστρο,
εις της Βηθλεέμ το άντρο, + συνάξου ω Ισραήλ!
Ποία θα είν’ η μήτηρ του, + ποια θα τον σπαργανώσει,
ποια θα τον ηλικιώσει, + τον θείο Λυτρωτή;
Παρθέν’ ευτυχισμένη, + τα σπλάχνα σου άνοιξέ μας,
τον Άγιον άνθισέ μας, + φέρε ουρανό στη γη!
Χωρίς ποτέ να πέσει, + τ’ άνθος της παρθενίας
στον κόλπο της Μαρίας, + καρπός να καμωθεί.
Ψυχές θα τον χορτάσουν, + από αυτόν θα ζήσουν,
καρδίαι θα φλογίσουν, + ο κόσμος θα σωθεί.
Έλα, Ιησού μας, έλα, + παύσε τα δάκρυά μας,
αχ, σπάσε τα δεσμά μας, + σύγχυσε τους εχθρούς!
Τα πατρικά σου σπλάχνα, + προς τα παιδιά σου δείξε,
ελεημοσύνη σμίξε, + και σώσε τους φτωχούς!
Την «Καλή Βραδιά» δεν έπρεπε να λείπει κανείς από το σπίτι. Όλα τα μέλη της οικογένειας έπρεπε να περιμένουν συγκεντρωμένα. Ήταν η νύχτα που ήθελε την οικογένεια ιδιαίτερα ενωμένη. Η μεγάλη σάλα του νησιώτικου σπιτιού, με το μεγάλο «βόλτο» στο κέντρο, ήταν η καταλληλότερη για να χωρέσει όλο το συγγενολόι.
Το τραπέζι είναι στρωμένο από νωρίς. Η νόστιμη ψαρόσουπα με το ζουμί της πατροπαράδοτης σμύρνας άχνιζε και σκόρπιζε γύρω ζεστασιά. Κρέας δεν έτρωγαν εκείνη τη μέρα. Μαζί με τους μεγάλους συμμετείχαν στη νηστεία και τα παιδιά. Στο δείπνο όμως, της «Καλής Βραδιάς» δεν έλειπαν τα χριστουγεννιάτικα γλυκά και τα φρούτα της εποχής: οι κουραμπιέδες με το πετιμέζι, τα «ψαράκια» με το ψιλοκομμένο καρύδι και αμύγδαλο, περιχυμένα με μέλι και κανέλλα, οι μέσκλες και τα ρόδια και οι μυρωδάτες βιολέτες του βουνού, σκορπούσαν λογής-λογής αρώματα. Έτρωγαν όλοι μαζί, πολύ νωρίς, για να μπορέσουν να μεταλάβουν οικογενειακώς στη Λειτουργία των Χριστουγέννων τα μεσάνυχτα. Τελευταία σερβιρίζονταν οι αφράτοι λουκουμάδες με το μέλι ή το πετιμέζι.
Σε μια γωνιά η «Φάτνη», απομίμηση, σε μικρογραφία του σπηλαίου της Βηθλεέμ, αποτελούσε το «φόντο» του σκηνικού και έδινε ένα τόνο χαρακτηριστικό στη χριστουγεννιάτικη ατμόσφαιρα της οικογενειακής αυτής μυσταγωγίας. Οι γυναίκες φρόντιζαν από καιρό να ρίξουν σπόρους στο νερό μέσα σε μικρά δοχεία: μπιζέλια, κριθάρι, βίκο, αρακά. Τους πότιζαν συχνά για να φυτρώσουν μέσα εκεί και να γίνουν μικροσκοπικά ολοπράσινα δασάκια, για να στολίζουν τη «φάτνη» και να πλαισιώσουν τα μικρά αρνάκια, την αγελάδα και το γαϊδουράκι.
Στα πρόσωπα όλων ήταν ζωγραφισμένη η χαρά και η γαλήνη. Τα παιδιά δεν είχαν ύπνο τη βραδιά εκείνη. Τα πιο μεγάλα θα έβγαιναν έξω τη νύχτα για να πουν τα κάλαντα. και ήταν γι’ αυτά μεγάλο γεγονός να ξεπορτίσουν τέτοια ώρα. Με το ηλιοβασίλεμα ήταν πάντα στο σπίτι και πήγαιναν νωρίς να κοιμηθούν. Την «Καλή Βραδιά» όμως, είχαν το προνόμιο να βγουν και το διεκδικούσαν αυτό το προνόμιο. Θα πήγαιναν σ’ όλα τα σπίτια και αν ο καιρός το επέτρεπε θα πήγαιναν και στα κοντινά χωριά. Έτσι από μέρες ετοίμαζαν το τύμπανο, τη «σαμπούνα» και το τρίγωνο και μάθαιναν καλά τους στίχους.
Ενώ καθόταν όλοι στο τραπέζι ή συζητούσαν ήρεμα και έπαιζαν χαρτιά, ακούγονταν ξάφνου έξω τα παιδιά με μια φωνή:
– Να τα πούμε;
– Να τα πείτε. απαντούσε καλόκαρδα ο σπιτονοικοκύρης.
– Να τα πείτε. επαναλάμβαναν και οι άλλοι.
Και τα παιδιά έλεγαν τα κάλαντα και η «Καλή Βραδιά» αντηχούσε από τις γλυκές φωνές των παιδιών, ενώ στις ρεματιές και τις γύρω βουνοπλαγιές αντιλαλούσαν οι ρυθμικοί κτύποι του τύμπανου.
Ο σπιτονοικοκύρης άνοιγε την πόρτα του σπιτιού και το αχνό φως της λάμπας ή του λαδοφάναρου φώτιζε θαμπά τα πρόσωπα των μικρών καλαντιστών μέσα στο σκοτάδι της νύχτας. Έπαιρναν το φιλοδώρημα και τα γλυκά που τους πρόσφεραν και τα μοίραζαν στο τέλος μεταξύ τους.
Οι καλλίφωνοι άντρες του χωριού πήγαιναν στο «παπαδικό» να ψάλλουν στον εφημέριο τον ύμνο των Χριστουγέννων, λίγο πριν σημάνει η καμπάνα για τον Όρθρο: «Jesus Redemptor omnium». Μετά την Aγρυπνία και τη Λειτουργία του μεσονυχτίου, όλοι ξεχύνονταν χαρούμενοι στα στενά σοκάκια και έτρεχαν στα σπίτια τους για να φάνε το νόστιμο λουκάνικο κομμένο σε φέτες και ψημένο στα κάρβουνα ή στο φρύγανο. Το μαύρο γλυκό κρασί έτρεχε άφθονο σε κείνη την ώρα: ήταν το τέλος της νηστείας.
Πολλές οικογένειες και χωριά διατηρούν ακόμα αυτές τις παραδόσεις. Στη Μυρσίνη π.χ. (την παλιά Μουσουλού), οι άντρες και οι νέοι περνούν σπίτι-σπίτι και λένε τα κάλαντα με τη συνοδεία της λαϊκής τους ορχήστρας. Συχνά αυτοσχεδιάζουν στίχους που απηχούν τα τοπικά και διεθνή γεγονότα και εκφράζουν τις ευχές που ενσαρκώνουν πόθους και ανάγκες της εποχής. Αυτό κρατά, μετά τη Λειτουργία και μέχρι τα ξημερώματα και οι σπιτονοικοκυραίοι σηκώνονται και από τα κρεβάτια τους για να «κεράσουν» καλόκαρδα, τους πάντα ευπρόσδεκτους καλαντιστές που φέρνουν μηνύματα χαράς και σωτηρίας.
Αλλά η ζωή στα χωριά έχει αλλάξει πολύ τα τελευταία χρόνια, ιδίως με τον ηλεκτροφωτισμό. Η επίδραση μάλιστα του λαϊκισμού και μιας νοοτροπίας ξένης προς τα χριστιανικά και τα οικογενειακά έθιμα του τόπου μας, έχει ήδη μεταβάλλει πολύ τις ωραίες και αγνές παραδόσεις των χωριών μας. Τα διάφορα μοντέρνα «κοσμικά κέντρα» με τις θορυβώδεις «ραδιόλες», η τηλεόραση και τα καφενεία με την αποπνιχτική ατμόσφαιρα καπνού, έχουν διασπάσει την απλή, γαλήνια και άδολη οικογενειακή αγρυπνία αυτής της νύχτας. Σκορπίζουν τα μέλη της οικογένειας και αλλοιώνουν το χριστιανικό περιβάλλον που επικρατούσε στα χωριά την «Καλή Βραδιά».
Μπροστά στις νέες αυτές συνθήκες η Εκκλησία φρόντισε να δημιουργήσει έγκαιρα μεγάλες ενοριακές αίθουσες ικανές να στεγάσουν οικογενειακώς τους ενορίτες. Στις αίθουσες αυτές έχουν τη δυνατότητα να συναθροιστούν όλοι: νέοι, γέροι και παιδιά, για την ψυχαγωγία τους, τις καλλιτεχνικές, πατριωτικές και κοινωνικές εκδηλώσεις τους. Ο κινηματογράφος, οι θεατρικές παραστάσεις, η δανειστική βιβλιοθήκη, τα διάφορα επιτραπέζια παιχνίδια, οι μορφωτικές ομιλίες και οι τακτικές συναθροίσεις του Κατηχητικού και των άλλων θρησκευτικών οργανώσεων και λοιπών σωματείων, κατέστησαν την ενοριακή αίθουσα ένα ιδανικό χώρο συνάντησης της μεγάλης ενοριακής οικογένειας, που καλύπτει όλες σχεδόν τις κοινωνικές ανάγκες ενός σύγχρονου χωριού.
Έτσι η «Καλή Βραδιά» σήμερα, βρίσκει τους χωρικούς συναθροισμένους σε ένα ευρύτερο οικογενειακό περιβάλλον μαζί με τον εφημέριο και ενδεχομένως με τις τοπικές αρχές, για να ψάλλουν τα κάλαντα με συνοδεία μουσικών οργάνων. Η ατμόσφαιρα είναι πιο θορυβώδης και λιγότερο «μυσταγωγική» από εκείνη του στενού οικογενειακού περιβάλλοντος, στο σπίτι. Αλλά έχει το πλεονέκτημα να μπορεί να αδελφώνει όλο το χωριό, γύρω από τη χριστουγεννιάτικη φάτνη, σε μια εκδήλωση χαράς που θα συνεχιστεί και θα κορυφωθεί μετά, γύρω από την Αγία Τράπεζα, στην επίσημη Λειτουργία των Χριστουγέννων, τα μεσάνυκτα.